دیوارهای دفاعی خراسان: حلقه ای از یک زنجیرۀ دفاعی قارّه ای

مهم ترین عامل در تعیین فرآیندهای تاریخی شمال شرق فلات ایران یا خراسان بزرگ، اقلیم و جغرافیا بوده است. توزیع ناهم گون امکانات و منابع طبیعی در این منطقه سبب وقوع مهاجرت های خرد و کلان از بخش های شمالی خراسان به قسمت های جنوبی می شد و جوامع یک جانشین جنوب خراسان برای در امان ماندن از گزند اقوام تازه وارد، یا در پناه حصارهای طبیعی و رودخانه ها سکونت می یافتند یا استحکاماتی احداث می کردند که دیوارهای دفاعی خراسان یکی از آن ها بود. مهم ترین عارضه ی طبیعی در شمال شرق ایران و در منطقه ی خراسان، رشته کوه کپه داغ بود که سرزمین های خشک صحرای قره قوم را از دامنه ها و کوه پایه های حاصلخیز جنوبی جدا می کرد؛ اما ارتفاعات دیوارمانند کپه داغ، در برخی نقاط دارای گردنه هایی بود که به عنوان معابر کوهستانی مورد استفاده قرار می گرفت و یا در اثر فرآیندهای زمین شناختی فرسایش یافته و قابل عبور شده بود. حفظ امنیت جوامع دامنه های جنوبی کپه داغ، منوط به انسداد این رخنه ها بود. از این رو، دیوارهایی ساخته می شد و این دیوارها در تکمیل دیواره طبیعی رشته کوه کپه داغ، سدی غیرقابل نفوذ را تشکیل می داد. شرایط جغرافیایی فوق نه تنها بر خراسان، بلکه بر گستره ی قاره ی آسیا حاکم بود و دغدغه ی اصلی ساکنان بخش جنوبی آسیا، ایجاد مانعی در برابر سیل اقوام کوچ رو شمال آسیا بود؛ در نتیجه، در دو سوی شرقی و غربی دیوارهای دفاعی خراسان، دیوارهایی امتداد می یافت که ترکیبی از عوارض طبیعی و سازه های معماری بود. این زنجیره ی دفاعی از دریای زرد در شرق تا دریای سیاه در غرب مانعی را ایجاد می کرد که در این مقاله به نام دیوار بزرگ آسیا معرفی شده است. این دیوار که یازده هزار کیلومتر درازا داشت عظیم ترین سازه ی دفاعی است که در نتیجه ی تعامل انسان و جغرافیا در طول تاریخ پدید آمده است.